Apa sebab Ranggawarsita menulis Serat Kalatida?
Serat KalatidhaatauKalatidhasaja adalah sebuah karya sastra dalam bahasa Jawa karanganR Ngabehi Rangga Warsitaberbentuktembang macapat. Karya sastra ini ditulis kurang lebih pada tahun 1860 Masehi.Kalatidhaadalah salah satu karya sastra Jawa yang ternama [Wikipedia].
Adalah R. Ng. Ränggäwarsitä, abdi-dalêm kliwon di Kasunanan Surakarta , dia seorang golongan menengah terpelajar, cerdas, dan menguasai pengetahuan tentang kesusasteraan Jawa. Maka tidak aneh jika teman sejawatnya termasuk dirinya, beranggapan akan mendapatkan kemuliaan diwisuda menerima pangkat bupati, seperti halnya kakeknya Raden Tumenggung Sastranegara [ Yasadipura II].
Yang memegang kekuasaan di Kasunanan Surakarta saat itu adalah ISKS Pakoebuwana IX. Pada suatu hari Ranggawarsita dipanggil oleh sang Raja agar menghadap di keraton.
Sang Raja tiba-tiba mengajukan pertanyaan yang tidak biasanya ditanyakan kepada dirinya.
ISKS. PB IX : " Ranggawarsita, di dalam kotak ini ...kosong apa isi?"
Ranggawarsita disuruh menebak sesuatu yang tidak terlihat oleh mata telanjang, tentu dengan segala daya upaya dia mengeluarkan seluruh kepandaian yang dimiliki, maka dengan takzim, menjawab; ” Isi”
Sinuhun Pakoebuwana IX kemudian membuka isi lepak [tempat cerutu] ternyata di dalamnya penuh berisi cerutu, padahal sebelum itu, sang Raja tahu bahwa lepak itu kosong. Seketika sang Raja naik pitam karena menganggap bahwa Ranggawarsita memamerkan kesaktian di hadapan Rajanya.
Amarah yang memuncak itu membuat Raja Surakarta ke 9 lepas kendali, lepak digenggam kuat dan dilemparkan ke tubuh Ranggawarsita dan di usir dari keraton.
Selama masa pemerintahan Pakoebuwana IX, meski Ranggawarsita, sudah berusaha menunjukkan baktinya sebagai seorang sastrawan dengan mengeluarkan banyak karangan-karangan sastra, namun tidak bisa menghilangkan rasa benci sang Raja, bahkan sinuhun PB IX mempunyai dugaan kuat bahwa keluarga besar Ranggawarsita itulah yang memicu vonnis hukuman pengasingan bagi Sinuhun Pakoebuwana VI ke Ambon.
Ranggawarsita meninggalkan keraton Surakarta dengan hati yang sedih dan yang jelas harapannya untuk diangkat menjadi bupati, telah pudar sama sekali.
Sejak itu sambil merenungi nasib, ki Ranggawarsita menulis satire yang diberi judul “ Serat Kalatida” sebanyak 12 pada tembang Sinom.
1.Mangkyä dalajating präjä/ kawuryan wus sunyä ruri / rurah pangrèhing ukärä / karänä tanpä palupi / atilar silastuti / sarjänä sujänä kèlu / kalunglun kälätidhä / tidhêm tandhaning dumadi / ardayèng rat déning karoban rubédä //
2. Ratuné ratu utämä / patihé patih linuwih / prä nayäkä tyas raharjä / panêkaré bêcik-bêcik / parandéné tan dadi / paliyasing Kalabêndu / malah sangkin andädrä / rubédä kang ngrêribêdi / bédä-bédä ardané wong sanagärä//
3. Katêtangi tangisirä / sirä sang paramèng kawi / kawilêt ing tyas duhkitä / kataman ing rèh wirangi / déning upaya sandi / sumarunä anarawung / pangimur manuärä/ mèt pamrih mélik pakolih / têmah sukä ing karsä kurang wêwéka //
4. Kasok karoban pawartä / bêbaratan ujar lamis / pinudya dadyä pangarsä / wêkasan malah kawuri / yèn pinikir sayêkti / mundhak äpä anèng ngayun / andhêdhêr kaluputan / siniraman banyu lali / lamun tuwuh dadi kêkêmbanging békä //
5. Ujaring panitisasträ / awêwarah asung péling / ing jaman kênèng musibat / wong ambêk jatmikä kontit / mêngkono yèn nitèni / pédah äpä amituhu / pawartä läläwärä / mundhak angrêranta ati / angur bäyä ngikêtä caritèng kunä //
6. Kêni kinaryä darsänä / panglimbang älä lan bêcik / sayêkti akèh kéwälä / lêlakon kang dadi tamsil / masalahing ngaurip / wahananirä tinêmu / têmahan anarimä / mupus pêpêsthèning takdir / puluh-puluh anglakoni kaélokan //
7. Amênangi jaman édan / éwuh-äyä ing pambudi / milu édan nora tahan / yèn tan milu anglakoni / boyä kaduman mélik / kalirên wêkasanipun / dilalah karsa Allah / bêgja-bêgjané kang lali / luwih bêgjä kang éling lawan waspädä //
8. Samono iku bêbasan / padu-paduné kapéngin / ênggih mêkotên Man Dhoblang / bênêr ingkang angarani / nanging sajroning batin / sajatiné nyamut-nyamut / wis tuwä arêp äpä / muhung mahas ing asêpi / supayäntuk pangaksamaning Hyang Suksmä //
9. Bédä lan kang wus santosä / kinarilan ing Hyang Widhi / satibä malanganéyä / tan susah ngupäyä kasil / saking mangunah prapti / Allah kang paring pitulung / margä samaning titah / rupä sabarang pakolih / parandéné maksih tabêri ihtiyar //
